Statines, medicijnen die het cholesterolgehalte verlagen, worden ook in Nederland uitgeschreven alsof het aspirientjes zijn. Dit jaar slikken we voor €320 miljoen en de trend wijst“met dank aan de vergrijzing” steil omhoog. Het gouden kalf van de farmaceutische industrie redt levens. Zegt die industrie. Zeggen ook de meeste artsen. Maar een groeiendegroep dwarsliggers speurt onraad. “Statines” voorkomen misschien een enkel hartinfarct, maar ze werken chronische hartfalen in de hand,” aldus een cardioloog. Een collega: “Ik denk dat mensen die deze pillen slikken zich heel ongerust moeten maken”.
Gebruikt u Lipitor? Gefeliciteerd! Met het gebruik van Lipitor bent u op de
goede weg naar gezonde cholesterolwaarden.
Wie zojuist van de dokter een receptje heeft gekregen voor de populaire cholesterolverlager Lipitor, wordt op de website van fabrikant Pfizer aangesproken als uitverkorene. De boodschap, zij het wat subtieler uitgedrukt: volg de adviezen van de farmaceut strikt op (in de praktijk komt dat doorgaans neer op levenslang slikken) en de gevreesde zwarte limousine zal nog lang uw deur voorbij rijden. Vlotte babyboomers fietsen en golven op de achtergrond dat het een aard heeft. Samen zullen we dat vermaledijde cholesterol wel klein krijgen.
Join the club!
Lipitor (atorvastatine) is een van de vele razend goed verkopende telgen uit de familie van de zogenoemde HMG-CoA reductase remmers, ofwel cholesterolsynthese remmers, ofwel statines. Farmaciegigant Merck was in 1987 de eerste die het middel onder de naam Mevacor (lovastatine) op de markt zette. Mevacor was niets minder dan een revolutie. Eindelijk was het mogelijk zelfs fors verhoogde cholesterolspiegels met een enkel pilletje per dag te “normaliseren”. Geen spartaanse diëten meer, weg met de bittere poeders waar je ook nog eens hondsberoerd van werd.
En wat nog mooier was: statines bleken het “gunstige” HDL-cholesterol met rust te laten. Inmiddels heeft elk groot farmaceutisch bedrijf zijn eigen statine. De één is wat potenter dan de ander, maar in principe doen ze allemaal hetzelfde. Miljoenen mensen over de hele wereld slikken dagelijks trouw hun Zocor, Lipitor, Lescol, Crestor, Pravachol en binnenkort ook no-name kloons.
”Statines zijn de nieuwe aspirine,” verkondigde onderzoeker Rory Collins onlangs zelfs juichend in het medische tijdschrift The Lancet, naar aanleiding van de Heart Protection Study. Uit dit zeven jaar lange, door Merck betaalde onderzoek onder 20.000 Britten bleek namelijk dat statines iederéén enigszins beschermt tegen een hartinfarct.
Ouderen, jongeren, mannen, vrouwen, mensen met heel hoge cholesterolspiegels en mensen met normale of zelfs erg lage cholesterolspiegels. Onze eigen Nijmeegse hoogleraar atherogenese Anton Stalenhoef gaat wat minder ver dan Collins, maar is niettemin “denderend positief”. Hij noemt statines “de nieuwe penicilline”. Het moet dezer dagen leuk werken zijn bij bedrijven als Merck, Astra-Zeneca, Novartis en Pfizer. Alles wijst erop dat hun cholesterolverlagende kuurtjes á 1000 euro per jaar een ongeëvenaarde afzet zullen vinden in onze vergrijzende bevolking.
Er zijn echter dokters die de zegetocht van het lucratieve wondermiddel met argusogen gadeslaan. In vooraanstaande medische tijdschriften waarschuwen ze voor nadelige consequenties bij langdurig gebruik. Hun bezwaren liegen er niet om. Blootstelling aan statines zou ondermeer kanker, chronisch hartfalen en geheugenverlies in de hand werken. Bijwerkingen die uiteraard niet in de bijsluiter staan. Een hartmedicijn dat hartfalen veroorzaakt?
Begin 2002 riep een groep Australische cardiologen in het toonaangevende vakblad Journal of the American College of Cardiology op tot een grootscheeps onderzoek naar dat vermeende, paradoxale verband. Chronisch hartfalen, een invalidiserende aandoening waarbij de hartspier langzaam maar zeker aan pompkracht inboet, komt in de geïndustrialiseerde landen steeds vaker voor. Vaker dan kan worden verklaard door de vergrijzing en het toenemend aantal mensen dat een acute hartaandoening overleeft, menen de auteurs van de oproep. En voegen er aan toe dat “oplettende artsen over de hele wereld de kwistig voorgeschreven statines in de verdachtenbank plaatsen”.
Die verdenking komt natuurlijk niet uit de lucht vallen. “Statines maken slachtoffers en het is onderhand aardig duidelijk hoe dat komt, luidt het boude commentaar van cardioloog Peter Langsjoen uit Tyler, Texas, USA. Langsjoen hing een begerenswaardige praktijk in een academisch ziekenhuis aan de wilgen om zich geheel te kunnen wijden aan wat hij noemt “statine-geïnduceerd hartfalen”. Hij begint een beknopt college medische biologie dat ondanks de Mexicaanse Hond-achtige herrie op de lijn niets aan duidelijkheid te wensen overlaat. Statines blokkeren de activiteit van het enzym HMG CoA-reductase.
Dat is in het lichaam verantwoordelijk voor de aanmaak van mevalonaat, de voorloper van zowel cholesterol als co-enzym Q10. Dat Q10, ook wel ubiquinon genoemd omdat het betrokken is bij talloze fysiologische processen, is essentieel voor het functioneren van de mitochondriën, de energiefabriekjes in onze cellen. Iemand die een statine slikt, berooft zijn lichaam dus niet alleen van cholesterol, maar ook van de Q10 die het normaal gesproken aanmaakt. Hoe hoger de dosis, hoe minder er van beide essentiële factoren circuleert. De cellen die Q10 het hardst nodig hebben zijn die van het zenuwweefsel, van de skeletspieren, maar vooral die van de hartspier.
Hartspiercellen vreten Q10. Krijgen ze niet voldoende, dan zeggen ze vroeger of later “bekijk het maar” en de patiënt meldt zich met chronisch hartfalen. Oudere statine-slikkers ontwikkelen binnen een half jaar tot een jaar een gevaarlijk Q10-gebrek, bij jongere mensen kan het enkele jaren duren. De allereerste symptomen? Vooral extreme vermoeidheid en spierpijn. Later komt kortademigheid. Ik zie in mijn praktijk twee á drie nieuwe gevallen van statine-gerelateerd hartfalen per week en het eerste wat ik dan doe is de Q10-spiegels meten en opkrikken met goedkope pilletjes uit Japan. In Japan is Q10-suppletie een standaard interventie bij hartfalen.
Langsjoen publiceerde vorig jaar een eigen onderzoekje waarin hij observeert dat tweederde van de mensen al na een half jaar statine-therapie diastolische dysfunctie vertoont, een eerste teken van hartfalen. Dokters schrijven deze medicijnen met een verpletterende nonchalance voor. Het gaat echt om uitermate tricky spul. In de zomer van 2001 bezweken plotseling opvallend veel mensen die de drie jaar eerder geïntroduceerde statine Baycol (cerivastatine) slikten.
Toen een agressieve ontkenningsstrategie overduidelijk ongeloofwaardig begon te worden, nam farmacieconcern Bayer de pil die haar vlaggenschip had moeten worden van de markt. Was Baycol zoveel gevaarlijker dan haar zusjes van de concurrentie? “Het was waarschijnlijk wat potenter,” zegt Langsjoen droogjes. “Maar een statine is een statine.”
Na het Baycol-incident stuurde een groep artsen en wetenschappers onder aanvoering van de Italiaanse arts/biochemicus Gian Paolo Littarru een petitie aan ondermeer de gezondheidsautoriteiten van de EU. Uit die petitie: “Het is mogelijk dat de gemelde statine-gerelateerde sterfgevallen het topje van een ijsberg vertegenwoordigen. (…) De omvang en gevolgen van het farmacologisch geïnduceerde Q10-gebrek mogen niet worden onderschat. Er zijn aanwijzingen dat wij dokters met de beste bedoelingen een levensbedreigende toestand creëren bij miljoenen patiënten. Gedegen onderzoek laat zien dat aanvulling met een goed opneembaar supplement de gesignaleerde tekorten volledig kan opheffen.”
Zouden de farmaceutische bedrijven, met al de competentie en technologie die ze kunnen kopen, werkelijk niet weten wat individuele dokters met eenvoudige middelen vaststellen? Beschikken ze misschien over onbekende data, waaruit blijkt dat de verontruste artsen er falicant naast zitten? Al te grote nieuwsgierigheid van buitenstaanders wordt in de branche niet gewaardeerd. Zonder over te gaan tot illegale methoden krijgen pottenkijkers geen wezenlijke informatie boven tafel.
& Co Inc. deponeerde namelijk op 29 mei en 12 juni 1990 de patenten US 4929437 respectievelijk US 4933165, beide met de omschrijving: “Geïntegreerde combinatie van Co-enzym Q10 en HMG-CoA reductase remmers”. Merck verschafte zich dus het alleenrecht op een combinatiepil met een statine en Q10. De patenten liggen al twaalf jaar ongebruikt in de brandkast. Merck wil kennelijk niet aan die combipil, de concurrentie kan er niet aan. “We staan aan de vooravond van de grootste medische tragedie allertijden,”
zegt cardioloog Langsjoen. “Nooit eerder bracht het medische establishment miljoenen gezonde mensen bewust in levensgevaar. Ik beschouw mijn geweldige professie de laatste tijd met een mengeling van medelijden en verachting.”
Waarom wil de farmaceutische industrie een simpele formule die op zijn best een onbeschrijflijke hoeveelheid leed voorkomt en in het slechtste geval geen extra schade toebrengt kennelijk persé van de markt houden? In het beperkte clubje onafhankelijke artsen en wetenschappers dat zich met deze problematiek bezighoudt, voert één verklaring de boventoon. “Zo een combipil moet net als elk ander nieuw medicijn opnieuw klinisch worden getoetst,” emailt de Amerikaanse biochemicus Christian Allen, voormalig medewerker van de National Institutes on Health. “Er moeten dan vier groepen worden gevormd. Een placebogroep, een groep die de combipil krijgt, een groep die alleen een statine krijgt en een groep die alleen Q10 slikt. Extra Q10 heeft in kleinere studies bewezen gunstige effecten te hebben op de conditie van hart- en bloedvaten. Het zou dus kunnen dat de mensen in de Q10-groep het net zo goed of beter doen dan de groepen die de combi of de statine slikken. Dat moet voor de fabrikanten een spookscenario zijn. Ze zouden dan zelf aantonen dat een waardeloos voedingssupplement werkzamer en vooral veiliger is dan hun astronomische winsten genererende designerdrug.”
Intussen, zo verklaren ongeruste wetenschappers de enorme professionele desinteresse, hebben veel dokters er geen benul van dat Q10 een cruciale rol speelt bij de energieproductie in de cel. Cardioloog Langsjoen: “Ze denken dat het een tovermiddeltje uit de damesbladen is, in dezelfde categorie als haaienkraakbeen en appelazijn.”
Voor alle duidelijkheid, statines bieden wel degelijk een zekere bescherming tegen doodsoorzaak nummer één, het hartinfarct. Dat effect is echter onafhankelijk van de mate van cholesterolverlaging, want mensen met lage cholesterolwaarden profiteren evenzeer als mensen met hoge waarden, terwijl degenen bij wie het LDL het minst zakt, de beste vooruitzichten hebben. Statines blijken “toevallig” ook krachtige ontstekingsremmers te zijn, in staat om de arthero-sclerotische plaques die een infarct kunnen uitlokken te stabiliseren. Dat redt inderdaad levens. Maar geneesmiddelenfabrikanten verstaan de kunst van het marskramen.
Zonder te liegen, geven ze een voorstelling van zaken die de argeloze burger “artsen helaas niet altijd uitgezonderd” om de tuin leidt. Een kwestie van goochelen met cijfers. Een aardig voorbeeld is de WOSCOPS-studie, waarin gekeken werd naar het effect van pravastatine bij gezonde mensen met een erg hoge cholesterolspiegel. Deze groep wordt in Nederland vrijwel standaard behandeld met een statine. In zijn promotiemateriaal rept de fabrikant van een indrukwekkende 25 procent risicoverlaging.
Maar wat betekent dat? Dat in de niet behandelde groep 25 procent meer hartdoden vielen? Geenszins. Van de “patiënten” die Pravachol gebruikten, was 98,8 procent na 5 jaar nog vrolijk in leven. Bij de patiënten die het met een placebo hadden moeten doen, zette “slechts” 98,4 procent na 5 jaar nog elke ochtend de voeten op het koude zeil. De relatieve risicoverlaging, “het verschil tussen 1,2 en 1,6” is inderdaad 25 procent. Een verschil dat nog net statistisch relevant is.
Tegenover deze bescheiden winst staat dat nogal wat studies een sinistere oversterfte aan vooral kanker laten zien. Berucht is de zogenaamde CARE-studie, waarbij dertien vrouwen in de statinegroep borstkanker ontwikkelden, tegen slechts één in de controlegroep. Een andere enorme studie, het EXCEL project met in de hoofdrol Merck’s lovastatine, werd voortijdig gestaakt toen na een jaar wel erg veel Mevacor-slikkers het loodje bleken te leggen. In dierproeven leidt langdurige blootstelling aan statines vrijwel per definitie tot kanker en een ontijdig einde, maar volgens de industrie is het onverantwoord dergelijke “harde eindpunten” te extrapoleren naar mensen.
Hetzelfde verweer gebruikt ze ten aanzien van een in Nature Medicine gepubliceerde Zwitserse studie, waaruit blijkt dat Lipitor, Mevacor en Pravachol in diermodellen de T-Helper cellen, de elitetroepen van het immuunsysteem, knock-out slaan. De auteurs achten de afweer-onderdrukkende capaciteit van statines zo groot, dat ze er een toepassing voor zien bij de behandeling van transplantatiepatiënten. Prachtig! Jammer alleen dat een gecompromitteerd immuunsysteem allerlei vormen van kanker meer kans geeft. Zit een gezonde babyboomer met een wat verhoogd cholesterol daar op te wachten? Ruim zes jaar geleden schreven de onderzoekers Newman en Hulley in het Journal of the American Association ten aanzien van het kanker-risico: “Experimenten met dieren en mensen suggereren dat statinegebruik moet worden vermeden, behalve bij patiënten met een hoog en onmiddellijk risico (op een hartinfarct).”
Dr. Jürgen Vesti-Nielsen, een internist uit het Zweedse Karlshamn, opperde onlangs tijdens een lezing nog twee mogelijke verklaringen voor het gesuggereerde kankerverwekkende effect. “Statines stimuleren in lage doses angiogenese, de aanmaak van nieuwe bloedvaatjes. Tumoren hebben voedingsstoffen en dus bloed nodig voor hun groei. Ze zijn afhankelijk van een uitgebreid netwerk van bloedvaatjes. Zonder de snelle aanleg van zo een netwerk kunnen ze niet eens ontstaan.
Elke stof die de aanmaak van nieuwe vaatjes stimuleert, werkt het ontstaan en de verspreiding van kanker in de hand. Fins onderzoek suggereert bovendien dat statines de lichaamscellen minder gevoelig maken voor insuline. Wie van u, collegae, ontkent nog dat insulineresistentie een belangrijk mechanisme is achter vele vormen van kanker? “In erg hoge doses blijken statines de vorming van nieuwe bloedvaatjes juist tegen te gaan. Mensen met een matig risico op cardiovasculaire narigheid worden doorgaans echter levenslang op een lage dosis gezet.”
Voormalig astronaut en NASA-arts Duane Graveline uit Florida raakte tot zijn ontzetting twee keer “volledig de weg kwijt” vlak nadat hij na zijn jaarlijkse vliegerkeuring op Lipitor was gezet. Twee keer werd hem op de EHBO verteld dat hij een episode van Transient Global Amnesia (volledig algemeen geheugenverlies) had doorgemaakt. Een zeldzame aandoening, die in de literatuur niet wordt genoemd als relevante bijwerking van statines. De arts maakte zich dus ernstige zorgen over een mogelijk op handen zijnde dementie. Tot hij in contact kwam met dr. Beatrice A. Golomb, een epidemiologe die speurt naar onbekende bijwerkingen van statinegebruik. Toen werd hem duidelijk dat hij beslist niet de enige statineslikker is die plotseling, zonder enige waarschuwing in een “volstrekt zwart gat van enkele uren” belandde. Golomb kreeg na een oproep honderden reacties van patiënten en artsen en staat nu voor de ingewikkelde klus het eventuele verband tussen statinegebruik en tijdelijk geheugenverlies hard te maken.
Zien Graveline, Golomb en andere dokters spoken? In de onderzoeken die geneesmiddelenfabrikanten moeten overleggen alvorens een medicijn wordt toegelaten, wordt algemeen geheugenverlies niet genoemd als serieuze bijwerking. Een zo ingrijpend probleem zou toch aan het licht gekomen zijn? Biochemicus en lipidendeskundige Joel M. Kauffman van de Universiteit van Philadelphia nam de onderzoeksrapporten onder de loep en vond een weinig koosjere verklaring. “Farmaceutische bedrijven hebben de gewoonte om een ernstige
bijwerking die de introductie van een nieuw middel kan dwarsbomen, op te delen in zes of zeven verschillende categorieën. Dat is een beproefde methode om echt onrustbarende bijwerkingen onder de 1%-drempel te houden. Algemeen geheugenverlies kan bijvoorbeeld worden opgesplitst in categorieën als verwarring, geheugenzwakte, seniliteit, dementie en verminderd cognitief functioneren. Je maakt van één onrustbarend vaak optredende bijwerking simpelweg meerdere zeldzame bijwerkingen. Een slimme verdwijntruc, die de controlerende instanties kennelijk niet altijd doorzien.”
Slikken of niet slikken? Nefarma, de overkoepelende organsiatie van onderzoek bedrijvende farmaceutische bedrijven in Nederland, zegt bij monde van een woordvoerster niet van eventuele bezwaren op de hoogte te zijn. Geconfronteerd met de brandbrief van biochemicus Littarru en collega’s, verwijst zij naar het hoofd Communicatie en Public Relations, mevrouw Meijsing. Waarom zijn er patenten aangevraagd op een combinatiepil? Waarom zijn die twaalf jaar lang niet gebruikt? Mevrouw Meijsing blijft het antwoord schuldig, want ze is dagen achtereen net even de deur uit. Ook op e-mail wordt niet gereageerd. ”Als de dokter het voorschrijft, kun je gerust aannemen dat de noodzaak ruimschoots opweegt tegen de eventuele risico’s”, zegt een woordvoeder van het Nederlands Huisartsen Genootschap. “Het is maar hoe je het bekijkt,” pareert dr. Marshall E. Deutsch, een cholesterol-expert die onderzoek deed naar het nut van een vetarm dieet bij kinderen. “De totale mortaliteit in behandelde groepen is, alle bombarie ten spijt, niet lager dan die in groepen die geen statine krijgen.”
Zelfs voor mensen met erg hoge cholesterolspiegels is de winst mager. Alles wijst er bovendien op dat de totale sterfte na een jaar of vijf behandeling juist stijgt. Als je per sé niet met een hartinfarct bij Petrus wilt aankloppen “maar liever met kanker, chronisch hartfalen, een beroerte, een strop om je nek of wat dan ook” kun je het gebruik van een statine overwegen. Als het je weinig uitmaakt waaráán je gaat, als je meer belangstelling hecht aan de kwaliteit van je resterende jaren, kun je beter van een statine afzien. Zonder parachute uit een vliegtuig springen, biedt uitstekende bescherming tegen kanker. Het heeft echter zulke drastische consequenties voor de totale mortaliteit, dat geen arts het als behandeling inzet. Ik hoop dat deze vergelijking in de toekomst misplaatst zal blijken te zijn. Maar ik vrees van niet.
Auteur: Melchior Meijer
Klik hier voor het filmpje “Is cholesterol schadelijk?”
